De artist’s novel: nieuwe definitie voor een bestaande kunstpraktijk
Steeds meer beeldende kunstenaars schrijven ook romans, als deel van een breder artistiek project. Die romans lijken vormelijk op traditionele literaire romans, maar ze zijn een heel ander medium. Om het onderscheid te maken, bedachten Joanna Zielińska, Senior Curator van het M HKA, en kunstenaar David Maroto de term “artist’s novel”. Ze voeren al jaren onderzoek om de definitie te omlijnen en een internationale bibliografie op te stellen.
De artist’s novel is niet nieuw, stelden de onderzoekers vast. De praktijk bestaat al tientallen jaren. Maar omdat er geen specifieke term voor bestond, is het moeilijk er een kritisch discours over te ontwikkelen. In 2010 lanceerde de Noord-Ierse schrijfster en kunstcriticus Maria Fusco de term “artist’s novel”. Joanna en David namen dit begrip over, gaven het een nieuwe betekenis en proberen die uit te diepen.
Onderzoek sinds 2011
Joanna en David ontmoetten elkaar in 2011 in New York. David Maroto, beeldend kunstenaar, had toen een eigen artist’s novel uit. Hij had ook een lijst opgesteld van 15 andere artists’ novels zodat hij zijn werk van een context kon voorzien. Het onderwerp interesseerde curator Joanna Zielińska meteen. Ze stelde voor om een tentoonstelling te maken over de artist’s novel als medium.
Op zoek naar een partner voor de tentoonstelling kwamen ze in contact met Bart De Baere, directeur van het M HKA. Ook hij was enthousiast, en stelde voor in plaats van een tentoonstelling te maken het prille onderzoek naar de artist’s novel te ontwikkelen. Het M HKA heeft een omvangrijke kunstcollectie, met veel boeken gemaakt door kunstenaars. De Baere stelde de museumcollectie ter beschikking zodat de onderzoekers de vele vormen van artist’s novels konden bestuderen.
Romans van kunstenaars
“De concrete aanleiding van het onderzoek was mijn roman ‘Illusion’ in 2011”, vertelt David. “Dat was geen zelfstandig narratief werk op zich, maar een onderdeel van een groter kunstproject met ook geluids- en videofragmenten. Toen ik het boek uitgaf, dachten veel mensen dat ik een schrijver was geworden. Maar dat was ik niet: ik was een kunstenaar die een roman had geschreven, dat is iets helemaal anders. Alleen is dat niet makkelijk uit te leggen, omdat romans nu eenmaal geassocieerd worden met schrijvers.”
Dat zette David aan het denken. Hij was niet de enige kunstenaar die dit deed. Daarom besliste hij een bibliografie samen te stellen van de artists’ novels waar hij weet van had. Een bewijs dat deze kunstpraktijk al langer bestaat, en ook een poging om het begrip beter te duiden. Na meer dan tien jaar onderzoek, dat hij samen voert met Joanna, bestaat die bibliografie intussen uit 654 artists’ novels.
“Een artist’s novel is in de beeldende kunst een medium op zich, net zoals een video, een installatie, een tekening of een schilderij. Door dit medium te benoemen, kan het anders worden gepercipieerd dan een traditionele roman van bijvoorbeeld Paul Auster of Orhan Pamuk. De kunstenaar kan daarin bestaande noties uit de literatuur overnemen, zoals fictie, narratief, identificatie, etc. Maar hij is daarin helemaal vrij om die te integreren met zijn eigen artistieke praktijk.”
Nieuwe vragen bij een nieuw kunstmedium
Als een artist’s novel niet gewoon een roman is als een ander, roept dat nieuwe vragen op. Want hoe moet je zo’n artist’s novel dan lezen? Moet je het volledig uitlezen, van A tot Z, of volstaat het dat je het concept doorhebt? Hoe schrijf je het, hoe presenteer je het en hoe moet het publiek zo’n kunstwerk beleven? Volstaat hiervoor een traditionele presentatie in een museum? Of moet hiervoor een nieuw tentoonstellingsconcept worden uitgedacht?
Op al die vragen proberen Joanna en David antwoorden te zoeken, gebaseerd op de lijst die ze hebben samengesteld, en die blijft groeien. Hun onderzoek “The Book Lovers” is praktijkgerelateerd. Joanna: “Je kan onmogelijk op elke vraag één duidelijk antwoord geven. Omdat de artist’s novel zoveel verschillende vormen kan aannemen, zijn er vaak meerdere antwoorden mogelijk. Door hier expo’s over op te zetten, publicaties en zelfs een pop-up boekenwinkel proberen we experimenteel uit wat werkt en wat niet.”
Om het onderzoek van een uitgebreid theoretisch kader te voorzien, behaalde David Maroto hierover ook een doctoraat, met Maria Fusco als promotor.
Opgang in de jaren ‘90
Door de eeuwen heen verschenen heel wat romans die werden geschreven door een kunstenaar. De oudste die de onderzoekers identificeerden, is een roman van William Morris en gaat terug tot de 19de eeuw. Maar dat was nog geen artist’s novel. Pas halfweg de jaren ’90 van vorige eeuw kwam de artist’s novel als medium op. Liam Gillick was de eerste kunstenaar die het schrijfproces programmatorisch inschrijft in een breder artistiek project.
Vóór de jaren ’90 beschouwden de meeste kunstenaars hun romans nog niet als wezenlijk onderdeel van hun oeuvre. “Er is ook maar een dunne lijn tussen een artist’s novel en een gewone roman”, zegt Joanna. “Kijk maar naar het werk van Leonora Carrington. Zij schreef een boek waarin ze een surrealistische wereld tot leven wekt waarin mensen interageren met dieren. Die wereld ligt heel dicht bij haar schilderwerk, toch staat ze er los van. Daarom is het geen zuivere artist’s novel. Bij Liam Gillick daarentegen maakte de roman wel degelijk deel uit van een kunstinstallatie. Zonder kennis van de installatie beleef je bij het lezen niet de volledige artistieke ervaring. Dat is dus wél een artist’s novel.”
David: “Een onderscheidende factor is vaak hoe de boeken worden gemaakt. Een auteur zal een roman wellicht zittend schrijven, op een stoel aan een bureau. Maar een kunstenaar zoals Benjamin Seror doet performances, in interactie met het publiek. Die performances neemt hij op en schrijft hij achteraf uit. De artist’s novel is in zijn geval een uitwerking van een performatieve strategie. En zo heeft elke kunstenaar zijn eigen manier om tot een roman te komen.”
Belang van pionierswerk
Nog voor Joanna en David hun onderzoek begonnen, was er amper kennis over dit medium. Dat had ook een directe impact op de artistieke praktijk, vertelt David. “Wanneer een kunstenaar een medium kiest, zoals bijvoorbeeld video of fotografie, zal die zich daar eerst in verdiepen. Wat is de theorie, wie ging de kunstenaar hierin voor? Enkel op die manier kan het nieuwe werk een betekenisvolle meerwaarde bieden aan een bestaande traditie. Maar als die traditie nog niet gedocumenteerd werd, kan je niets toevoegen, dan begin je altijd opnieuw. Daarom is het zo belangrijk dit medium te duiden, en het bekender te maken.”
Tegelijk is die onwetendheid een creatieve factor geweest voor veel kunstenaars. Net omdat er geen gedeelde context was, gingen de kunstenaars elk hun eigen weg. Een artist’s novel van Lindsay Seers heeft niets te maken met die van Jill Magid of Goldin+Senneby. David: “Er is nooit een dialoog tussen hen geweest omdat er gewoon geen basis voor bestond. Dit wordt nu anders. Vooral jonge kunstenaars zijn er zich vandaag meer van bewust, omdat ze ondertussen enkele referenties hebben, zodat ze zich in de traditie kunnen beginnen inschrijven.”
Artists’ novels in het M HKA
Het M HKA beschikt vandaag over de enige gedocumenteerde collectie artists’ novels in de hele wereld, dat is uniek. Onderzoekers, curatoren en het publiek kunnen die ook zomaar raadplegen. Joanna: “In de ruime online databank die we samenstelden, namen we niet alleen de basisgegevens op, maar ook de relatie met de kunstprojecten. Het vormt een sterke basis voor andere onderzoekers om hierop verder te werken.”
De onderzoekers proberen de bibliografie steeds verder uit te breiden. “Wanneer we deze praktijk tegenkomen bij kunstenaars, vragen we hen of we het boek mogen opnemen in de collectie”, vertelt David. “Zo breiden de bibliografie en ook het internationale netwerk van kunstenaars en instellingen die hiermee bezig zijn steeds verder uit. Vaak zijn de kunstenaars verrast door de enorme kennis die we al hebben bijeengebracht. Sommigen nemen zelfs opnieuw contact met ons op als ze een nieuwe artist’s novel hebben uitgebracht.”
Volgende stappen
De huidige lijst is verre van volledig. David: “Het is logisch dat vooral de westerse kunstenaars, uit de streken waarin we leven, hierin zijn opgenomen. Maar er zijn nog grote hiaten. We weten dat ook in Afrika, Azië en Zuid-Amerika artist’s novels worden gemaakt. Dus we zouden daarnaartoe moeten trekken om ook daar deze werken te identificeren en op te nemen. Heel wat kunstenaars ontwikkelen deze kunstvorm zonder er zich eigenlijk bewust van te zijn.”
Het komt erop aan de kennis wereldwijd te verspreiden. Joanna: “Kennis verbindt kunstenaars, zodat ze met elkaar in gesprek kunnen gaan, en zowel hun eigen artistieke praktijk als deze traditie verrijken. De basis ligt er, we hopen dat ook andere onderzoekers hiermee aan de slag gaan zodat we samen deze boeiende praktijk verder in kaart kunnen brengen en helpen ontwikkelen.”
