Gesprek tussen ANNE-CLAIRE SCHMITZ, JOANNA ZIELIŃSKA en CÉLINE GILLAIN

SUPERHOST-CURATOREN: Je staat vooral bekend als muzikant en performer, maar jouw praktijk bestrijkt een breed terrein dat ook onderwijs, activisme en verschillende vormen van creatie omvat. Kun je iets vertellen over jouw traject als kunstenaar en hoe dat jouw aanpak heeft bepaald?

CÉLINE GILLAIN: Mijn artistieke traject begon met schilderen, waar ik tien jaar mee bezig ben geweest. Toen kreeg ik een soort openbaring doordat ik met een collectief ging werken. Er ontstonden opeens veel meer mogelijkheden, en de methodes, instrumenten en strategieën werden uitgebreid. We waren luid en we hadden lol, het was net een Guerrillabeweging. We deden wat we wilden zonder toestemming te vragen. Dj’en speelde ook een belangrijke rol in mijn loopbaan; het stelde me in staat om zichtbaar te worden en een geluidsruimte te nemen. Door mensen te laten dansen, werd ik me bewust van mijn eigen kracht. Dj’en heeft me geholpen om de cyclus van stilte en onzichtbaarheid te doorbreken, niet alleen in mijn persoonlijke leven maar ook als vrouw in de maatschappij.

De hedendaagse kunstwereld is een unieke en bevoorrechte werkruimte: als kunstenaar ben je vrij om te doen wat je wil – wat ook een grote verantwoordelijkheid met zich meebrengt. Het is echter ook een zeer gecodificeerde omgeving, met hiërarchieën die voor niet-ingewijden moeilijk te begrijpen zijn. In de muziekindustrie, de experimentele muziek of de academische wereld – waarin ik ook actief ben – gelden er andere codes, andere regels, en zijn er andere mensen die elkaar dan weer zelden of nooit ontmoeten. Het categoriseren van media, genres en contexten verdeelt mensen; het schept niet alleen grenzen, maar versterkt ook discriminatie en een gevoel van afzondering.

Tegenwoordig is het moeilijk om als kunstenaar geen parodie van jezelf te worden, waardoor het een strategie is geworden om bewust in een tussengebied te werken: zijn waar men je niet verwacht is een manier om aan die greep te ontsnappen. Een van de redenen waarom ik op verschillende terreinen tegelijk werk, is om mijn eigen ecosysteem van verlangen en betekenis te kunnen opbouwen.

Ik heb de indruk dat er in jouw werk een constante verbinding of beweging bestaat tussen intieme en collectieve ervaringen. Wat zegt die interactie over jouw methodologie en interesses? Is het belangrijk om het intieme en het openbare dicht bij elkaar te houden?

Toen ik begin jaren 2000 als leerkracht werkte, werd ik vaak geconfronteerd met situaties waarin ik anders werd behandeld dan mijn mannelijke collega’s. Hoewel feminisme in die tijd geen hot topic was, voelde ik dat ik er niet alleen voor stond en dat dat probleem een structurele oorsprong had. Het feminisme hielp me te begrijpen dat mijn persoonlijke problemen ook politieke kwesties zijn, en bevrijdde me van het verschrikkelijke schuldgevoel dat ik had overgeërfd van de vrouwen in mijn familie. Politiek heeft nog steeds een directe invloed op de lichamen van individuen en in het bijzonder op de lichamen van vrouwen. Mijn werk onderzoekt hoe de patriarchale samenleving ons heeft beïnvloed, vertrekkende vanuit mijn eigen ervaringen, en hoe kunst ons kan helpen de wonden van eeuwenlange onderdrukking te helen en te begrijpen.

Als ik aan een nieuw project werk, ga ik altijd uit van persoonlijke intuïtie, een lichamelijke herinnering of een verlangen dat me terugvoert naar een groter geheel. Ik probeer die sensaties te koppelen aan de hedendaagse politiek. Ik creëerde een volledige performance over podiumangst om mijn extreem ongemak bij het optreden te verkennen. Het werk bevroeg hoe gezien en gehoord worden soms leidt tot zelfbestraffing en angst voor represailles, en hoe die angst geworteld is in kwesties van klasse, geslacht of afkomst.

Kun je het idee van kwetsbaarheid als performer nader toelichten?

Toen ik live begon te spelen, vertelde ik aan het begin van een show altijd hoe verschrikkelijk ongemakkelijk ik me voelde. Het was een manier om een band te scheppen met het publiek, maar ook een poging tot demystificatie door de onzichtbare muur tussen het podium en de zaal te doorbreken. Maar uiteindelijk stopte ik ermee, want de herhaling van dat gebaar, hoewel het in eerste instantie oprecht was, begon aan te voelen als een fabricatie van mijn eigen kwetsbaarheid.

Binnen de popmuziek is kwetsbaarheid een handelswaar, vooral onder jonge, witte vrouwen. Oprecht of niet: kwetsbaarheid verkoopt platen. Neem de Chanel-campagne van vorig jaar: daarin was zangeres Angèle huilend te zien. Haar tranen waren duidelijk tijdens de postproductie toegevoegd, ze waren een verhalend element van de campagne. De kwetsbaarheid van jonge, witte vrouwen verkoopt goed. Zwarte vrouwen daarentegen worden geacht sterk en oorlogszuchtig te zijn, ze worden geacht te domineren of voor anderen te zorgen. Beide zijn vervreemdende vrouwelijke archetypen die nog steeds sterk aanwezig zijn.

Tegelijkertijd is er tegenwoordig een overdaad aan zelfvertrouwen nodig om te kunnen bestaan, vooral op sociale media en als kunstenaar. We worden producten van onze eigen ensceneringen, we performen de verhalen van ons bestaan. Ik besta als ‘goed product’ als ik assertief ben en controle heb over mijn imago, als het gemakkelijk is om te reageren op de inhoud die ik produceer. Het is veel moeilijker om tegenstrijdigheid, zelfkritiek en emotionele verwarring op de markt te brengen.

Een samenleving die bang is voor twijfel is een samenleving die voortdurend in een existentiële crisis verkeert. In plaats van er bang voor te zijn, geloof ik dat we twijfel net moeten cultiveren. En waar kan dat beter dan in openbare instellingen zoals scholen en musea?

Kun je delen wat je hebt geleerd over luisteren, vanuit de verschillende contexten waarin je werkt?

Dat is moeilijk te zeggen vanwege de specifieke omstandigheden van elke situatie – wanneer het optreden plaatsvindt (overdag of ‘s nachts), waar het plaatsvindt (het soort zaal), wie het evenement organiseert, hoe de zaal is ingericht, enzovoort.

Wat ik bijvoorbeeld interessant vind aan dj’en, is dat je je bewust moet zijn van de elektriciteit van de menigte. Het gaat erom de energie van de ruimte aan te voelen en een bepaalde flow aan te houden. Het is zeker niet makkelijk, maar als het werkt is het magisch en transformerend. Ik zie dj’en als een manier om de context te voelen, om te luisteren naar het moment. Vaak kan er een kloof zijn tussen wat je hebt voorbereid en wat er werkelijk gebeurt, dus ik denk dat dj’en je ook leert omgaan met anticipatie en verrassingen.

In de context van experimentele muziek is het daarentegen een kwestie van luisteren, van opletten. De aandacht is er scherper, maar soms voelt het alsof het lichaam afwezig is of slaapt. Het is een statische manier van luisteren, gebaseerd op concentratie en intellect. Als muzikant treed ik niet vaak in die context op – hoewel ik er wel zelf naartoe ga – misschien omdat mijn muziek elektronisch, ritmisch en lichamelijk is?

In de context van de hedendaagse kunst is het publiek bijzonder ruimdenkend, maar ook moeilijk te imponeren. Het mag vooral niet te sentimenteel of ’pop’ zijn. Toch blijft het de beste plaats om op te treden, omdat er geen vooraf gestelde verwachtingen zijn en het mogelijk is om te experimenteren zoals nergens anders.

Tenslotte kan je het geluk hebben om enige erkenning te genieten en uitgenodigd te worden om op te treden op muziekfestivals of in mainstream zalen, en dan word je als artiest meestal goed behandeld. Je beseft dat je deel uitmaakt van een industrie, zonder de taboes over geld die je in een meer intellectuele sfeer soms tegenkomt. Maar je moet wel een product leveren. Mensen betalen daarvoor. Je hebt een verantwoordelijkheid tegenover het publiek om iets herkenbaars te presenteren. Ook het tijdstip van het optreden is belangrijk. Vaak verandert de stemming rond 23u, de aandacht verschuift onder invloed van middelen zoals alcohol en drugs. Plezier hebben is dan belangrijker dan de inhoud.

Dat zijn slechts enkele voorbeelden van hoe luisteren wordt bepaald door de context. Ik wil de contexten van luisteren hybridiseren en me afvragen: wat als ik zing tijdens een lezing of praat tijdens een concert? Als ik een dj-set maak die tegelijk een lezing en een luistersessie is? Wat gebeurt er als het museum en de club elkaar ontmoeten?

Jouw project voor Superhost heet ANTENA. Hoe kwam je op het idee voor die titel?

Bij radio wordt een antenne gebruikt om een golf, een signaal, uit te zenden of te ontvangen. In de biologie is een antenne – of ‘voeler’– een gewrichtsorgaan dat aan de kop van insecten en schaaldieren vastzit. Onze lichamen zijn levende, sensuele machines, met miljoenen sensoren, verfijnde systemen die onze relatie met de wereld en ‘de ander’ omzetten in signalen en informatie. Het oor bijvoorbeeld is een ongelooflijk apparaat: het zet luchtgolven om in trillingen die vervolgens worden omgezet in elektrische impulsen. Het signaal gaat van buiten naar binnen, lucht wordt vloeistof en daarna elektriciteit.

Onze lichamen zijn antennes, gemaakt van zeer vooruitstrevende technologie. De zintuiglijke machine van het lichaam is intelligent omdat het kan voelen, net als de aarde waarop we leven. En op de een of andere manier zijn we dat contact als individu en als samenleving kwijtgeraakt. Audre Lorde vat het goed samen in Uses of the Erotic (1978): “[…] vandaag de dag is het hip om de geest (psychisch en emotioneel) te scheiden van het politieke. […] Zo hebben we ook geprobeerd de geest van de erotiek af te zonderen.”

ANTENA stelt de vraag: Wat kan het lichaam als antenne ons leren? De bedoeling is om het politieke (opnieuw) te verbinden met het lichaam (zowel individueel als collectief) en met erotiek. Maar het museum is ook een antenne: we kunnen het voorstellen als ’voeler’, een gevoelsorgaan dat aan het hoofd van de stad vastzit.

Wat verwacht je van ANTENA? Hoe verhoudt de cyclus zich tot jouw praktijk, en tot de huidige context van het jaar 2023?

Omdat het om luisteren draait, is ANTENA een project dat alle punten in mijn praktijk verbindt. In 2023 is het in vraag stellen van het luisteren een gelegenheid om na te denken over hoe we onze aandacht beheren in een steeds luidruchtigere en verzadigde wereld. Hoe kunnen we een meer omgevingsgerichte aandacht ontwikkelen, uitgaande van wederkerigheid eerder dan consumptie, concurrentie of winst, om beter voor de relaties te zorgen die onze individuele en collectieve levens in stand houden? Hoe kunnen we het luisteren dekoloniseren en kritische geluidspraktijken uitbreiden? ANTENA zal onderwerpen onderzoeken zoals queer en vrouwelijke stemmen en ongehoorzaamheid; het transformerende en helende potentieel van ritme en dancemuziek; het sonische patriarchaat; luisteren van en naar verschillende (dier- en planten-)soorten; muziek en plezier als middelen voor verandering.

Jouw project situeert zich ergens tussen een safe(r) space en een observatiepost. In die zin heeft het project een dubbele dynamiek, en keert het zich zowel naar binnen als naar buiten. Wat denk jij daarover?

Ik heb twintig jaar als kunstleerkracht gewerkt in verschillende contexten, maar meestal in openbare instellingen. Scholen worden, net zoals musea, bevolkt door progressieve gemeenschappen, en toch zijn ze gebouwd op structuren die weerstand bieden aan verandering. ANTENA is een experiment dat van binnenuit naar de instelling luistert. Wat horen we als we naar de schoot van de instelling luisteren? En wat gebeurt er als we uit volle borst in die baarmoeder zingen? Het is alsof je in een groot lichaam zit zoals Pinokkio die in de buik van de walvis Monstro een vuur maakt opdat Monstro zou niezen. Omdat geluid een trilling is, heeft het de kracht om muren te doen schudden.

Musea behoren tot de weinige ruimten in westerse maatschappijen die nog steeds (bijna) gratis zijn. Ondanks hun schijnbare toegankelijkheid geldt dat niet voor een groot deel van het publiek. Wat vind je daarvan

Omdat musea en openbare instellingen zoals scholen of ziekenhuizen om zorg draaien, buiten de winstlogica, worden ze in de kapitalistische samenlevingen vaak gedevalueerd. Ze worden als vanzelfsprekend beschouwd, ook al heeft de pandemie aangetoond dat dat zeker niet het geval is. Men moet eindeloos strijden voor hun bestaan. Het is absoluut noodzakelijk het voortbestaan van die democratische krachten te verdedigen. En dat is afhankelijk van hun vermogen om zich te transformeren, om hun deuren volop te openen. Het is onze verantwoordelijkheid om praktijken open te stellen, om de grenzen tussen hoge kunst/lage kunst, intellect/lichaam, serieus/vermakelijk, politiek/intiem, pop/experimenteel te ontmantelen. Ik weet dat het gemakkelijker gezegd is dan gedaan, maar een openbare ruimte waar het mogelijk is om samen te denken moet inclusief zijn, niet elitair.

Welke rol kan het museum vandaag spelen?

Een museum heeft een bijzondere status die enerzijds volledig deel uitmaakt van het stadsleven en er anderzijds net buiten staat. Die positie van buitenstaander kan bijdragen tot hernieuwde verlangens, voorstellingen en verzetszones. Het museum is een unieke plaats waar het mogelijk is om na te denken, elkaar te ontmoeten en het leven te vieren los van onze families, religies of werk. Het museum bevindt zich op het kruispunt van verleden, heden en toekomst. De toekomst is nauw verbonden met het verleden, want die bestaat niet zonder het idee van continuïteit. In die zin huist het museum geesten in (en op?) zijn muren, stelt het onze verhouding tot het verleden en het heden ter discussie, en wijst het op mogelijke manieren om de toekomst te bewonen.

Een belangrijk onderdeel van ANTENA is de samenstelling van een koor. Kun je ons vertellen hoe je op het idee voor een collectief werk bent gekomen?

Collectief werk en groepsdynamieken zijn manieren om de democratie te benaderen. Zowel de vreugde als de spanning die voortkomen uit de chaos van samenwerken kunnen worden gebruikt als materialen om nieuwe verhalen te creëren, en om het begrip van toekomstbestendigheid te verkennen.

Ik had een tijdje het plan om een steungroep te beginnen, zoals een AA-meeting maar dan voor een groep overlevenden van het patriarchale kapitalisme. Een plek om mensen met verschillende achtergronden te ontmoeten die worstelen in de patriarchale kapitalistische samenleving (iedereen?), om samen te kletsen bij een kop koffie en een stuk taart, om die ervaring te delen. Tegelijkertijd wilde ik een groep oprichten om een collectieve ervaring te beleven rond ritme, stem en tijdgebonden improvisatie. Het leek me dus vanzelfsprekend en interessant om die twee ideeën voor Superhost te combineren en een koor samen te stellen dat als steungroep en muziekgroep zou optreden, maar toch geen van beide is. Het koor experimenteert met het opbouwen van een collectief lied. Het gaat erom onze stemmen op allerlei manieren te gebruiken, te onderzoeken wat het betekent om luid te zijn of net niet, en wat het betekent om als groep een geluidsruimte te bezetten. De psychische, bijna magische kracht van het gezongen, gesproken of geschreeuwde woord zou weleens deuren kunnen openen. We zullen bizarre ritmes creëren, geïnspireerd door techno en elektronische muziek, met verzonnen percussie. Ritme kan tot een trance leiden, het heeft het potentieel om muren te doen schudden, om een barst in het systeem te veroorzaken. Hoe tegenstrijdig het ook lijkt, ritme genereert verandering, ritme leidt tot transformatie.

Welke verbanden zal ANTENA leggen tussen ritme, vrouwelijk verlangen en luisteren?

De oorsprong van het woord listen (luisteren in het Engels) komt van het Middelengelse woord liste, dat ‘verlangen’ betekent. ANTENA onderzoekt hoe de bezetting van de geluidsruimte verbonden is met de verkenning van onszelf, onze stem, de definitie van ons verlangen. Vrouwelijk verlangen is niet alleen het verlangen van vrouwen, het duidt op een rizomatisch verlangen dat gedekoloniseerd moet worden, een verlangen dat niet samenhangt met controle of overheersing.

Wat verlangen vrouwen? Iedere vrouw verlangt verschillende dingen in haar leven, maar voor een heel lange tijd hebben de verlangens van vrouwen louter gediend om de machtsstructuren en de sociale orde in stand te houden in plaats van ze uit te dagen. Het verlangen van vrouwen is doorheen de geschiedenis gekoppeld geweest aan hun vermogen om begeerd te worden. Hun overleven hing af van hun begeerlijkheid. Maar hoe weten we wat we echt willen, in plaats van wat ons is aangeleerd?Waarom vinden vrouwen het nog steeds zo moeilijk om hun diepste verlangens uit te drukken en te begrijpen?

Muziek heeft alles te maken met verlangen, en ritme heeft alles te maken met lichamelijke intelligentie, met de intuïtieve, genezende krachten van het lichaam. De westerse cultuur heeft een soort cordon sanitaire gemaakt rond ritme, door het te associëren met popcultuur, industrie, het queer lichaam, het vrouwenlichaam, het zwarte lichaam. Ritmische muziek is veroordeeld tot een ‘onserieus’ onderwerp, zonder enige intellectuele waarde. Neem clubmuziek bijvoorbeeld: die komt uit de disco, uit de gemarginaliseerde, voornamelijk queer, zwarte en latinogemeenschappen in de Verenigde Staten. Oorspronkelijk is het muziek voor lichamen die samen bewegen, lichamen die elkaar nergens anders kunnen ontmoeten. Clubmuziek is sociaal, seksueel, extatisch en krachtig. Maar de verspreiding van clubmuziek heeft het van zijn subversieve inhoud ontdaan en er een zeer lucratieve business van gemaakt.

Maar dat is momenteel aan het veranderen. Ondanks het feit dat artiesten nauwelijks in acht worden genomen en steeds minder worden betaald, mede door streamingplatformen zoals Spotify, leidt de toegang tot technologie en kennis tot een ongelooflijke democratisering van muziekproductie. Die toegankelijkheid zorgt voor het ontstaan van nieuwe genres en een hybridisering van elektronische ritmische muziek, waardoor haar politieke, kritische en conceptuele waarde geleidelijk wordt hersteld en opnieuw uitgevonden.

De benadering van ANTENA is vooringenomen ideeën en conventies over muziek deconstrueren, onderzoeken hoe luisteren, ritme en vrouwelijk verlangen historisch met elkaar verbonden zijn, en hoe die verbanden nieuwe werelden kunnen openen.