Vlaamse Regering stelt ontwerpteam voor nieuwbouw M HKA aan: Bovenbouw Architectuur en Christ & Gantenbein aan zet
De Vlaamse Regering heeft het Belgische kantoor Bovenbouw Architectuur en het Zwitserse architectenbureau Christ & Gantenbein aangesteld als ontwerpteam voor het ambitieuze nieuwbouwproject van het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA). Met een totaal projectbudget van 130 miljoen euro zal het nieuwe museum een iconisch herkenningspunt vormen in het Antwerpse stadsbeeld, dat hedendaagse kunst op duurzame en innovatieve wijze presenteert. Deze aanstelling volgt op een grondige onderhandelingsprocedure, waarin de kwaliteit van concept, visie en duurzaamheid centraal stonden. Het nieuwe gebouw, dat zich op de site van het huidige Hof van Beroep aan de Waalsekaai zal bevinden, wordt een belangrijke culturele hefboom voor Vlaanderen en zal het museum verder internationaal op de kaart zetten.
“Het huidige M HKA straalt iets uit van een oninneembare burcht. Het nieuwe museum moet een open huis worden, waar uiteenlopende activiteiten het museum elke week zuurstof geven. Een huis dat uitnodigt, waar je binnenloopt zoals in de Turbine Hall van Tate of het forum van het Centre Pompidou. Zo wordt dit museum herdacht; als een gedeelde ruimte, een ontmoetingsplek voor een diversiteit aan mensen, gemeenschappen en artistieke werelden. Bovendien zal deze nieuwe ‘landmark’ in de stad niet alleen de internationale ambities van ons Vlaamse hedendaagse beeldende kunstenbeleid mee helpen waarmaken, maar is het ook de bedoeling om de samenwerking met andere Vlaamse hedendaagse erfgoedinstellingen te versterken.”
Caroline Gennez, minister van Cultuur
Bovenbouw Architectuur en Christ & Gantenbein geselecteerd als ontwerpteam voor nieuwbouw M HKA
De Vlaamse Regering heeft Bovenbouw Architectuur (BE) en Christ & Gantenbein (CH) aangesteld tot ontwerpteam voor het nieuwbouwproject van het M HKA, het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen.
Bovenbouw Architectuur is een Belgisch kantoor, opgericht in 2011 en gevestigd in Antwerpen. Dirk Somers, professor, manager en hoofdontwerper, leidt er een team van 23 getalenteerde Europese architecten. Het kantoor heeft een ontwerppraktijk ontwikkeld die gekenmerkt wordt door een intense wisselwerking tussen bouwen en beschouwen, waarbij de rol van de architect wordt herdacht en theorie en ontwerp als gelijkwaardige instrumenten worden ingezet. In 2021 was Bovenbouw curator van het Belgische paviljoen op de architectuurbiënnale in Venetië. Bovenbouw Architectuur heeft ook een uitgebreide ervaring opgebouwd met internationale samenwerkingen; zo werkt het momenteel de reconversie van het Hasseltse begijnhof af in samenwerking met David Kohn Architects, en werd de afgelopen jaren intensief samengewerkt met het Londense Caruso St John aan de inmiddels opgeleverde renovatie van de Royale Belge in Brussel.
Christ & Gantenbein, opgericht in 1998 en gevestigd in Bazel, Zwitserland, is een architectenbureau dat werd opgericht door Emanuel Christ en Christoph Gantenbein. Het bureau brengt een divers team samen van 100 professionals uit 20 landen. De firma richt zich op de fundamentele vormen van architectuur en zoekt een balans tussen hedendaagse innovatie en historische context. Deze benadering komt tot uiting in de vele projecten die zijn ontwikkeld voor musea en kunstinstellingen. Tot de meest prominente voltooide projecten van het bureau behoren de uitbreiding en transformatie van het Zwitsers Nationaal Museum in Zürich en de uitbreiding van het Kunstmuseum in Bazel. Momenteel werkt Christ & Gantenbein aan een breed scala van projecten in heel Europa, waaronder de uitbreiding van het MACBA in Barcelona en het Wallraf-Richartz-Museum in Keulen.
Bovenbouw Architectuur en Christ & Gantenbein zijn gekozen uit een shortlist van zes kandidaat-ontwerpers. Het doorslaggevende criterium was de kwaliteit van hun concept- en visievorming. Hiervoor werd door het ontwerpteam een schetsontwerp en bijhorende visienota ingediend die respectievelijk illustreren en beschrijven hoe hun visie een meerwaarde kan creëren binnen een stedelijke context en het ruime maatschappelijk kader; een ruimtelijke en architecturale kwaliteit; en met een focus op duurzaam en circulair bouwen.
Bovenbouw Architectuur en Christ & Gantenbein zullen als ontwerpteam werken in een bouwteam, uniek op deze schaal in Vlaanderen. Een bouwteam is een projectgebonden samenwerkingsvorm samengesteld uit de aanbestedende overheid, het gekozen ontwerpteam en de gekozen aannemer voor de opdracht voor werken. Het ontwerpteam en de aannemer worden gekozen via afzonderlijke opdrachten, waardoor de procedure duidelijk verschilt van een design-and-buildformule. Elke bouwteamgenoot behoudt zijn zelfstandigheid en verantwoordelijkheid, en er gaat bijzondere aandacht naar de onafhankelijkheid van het ontwerpteam.
Transparante en zorgvuldige procedure onder begeleiding van Het Facilitair Bedrijf in samenwerking met Vlaams Bouwmeester
Als Vlaamse cultureel-erfgoedinstelling moet het M HKA uitblinken in zijn museumwerking. Uit verschillende vooronderzoeken is gebleken dat de huidige infrastructuur hiervoor niet voldoet. Het museum kampt met een aantal infrastructurele gebreken en limieten. De Vlaamse Gemeenschap is eigenaar van de infrastructuur en van het grootste deel van de collectie van het M HKA.
De Vlaamse Regering besliste eerder al in overleg met de stad Antwerpen om het M HKA op het Zuid in Antwerpen te houden. Het nieuwe museumgebouw komt op de plaats van het Hof van Beroep, centraal op de as van het nieuwe Zuidpark. Om de internationale ambities waar te maken, voorzag de vorige Vlaamse Regering een totaal projectbudget van 130 miljoen euro. De nieuwe minister van Cultuur, Caroline Gennez, herbevestigde in haar beleidsnota het engagement van de Vlaamse Regering voor de realisatie van het project.
In mei 2024 keurde de stad Antwerpen de scopingnota en voorontwerp voor het ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) goed. De scopingnota bouwt voort op de startnota en is samen met het voorontwerp de leidraad voor de uitwerking van het ontwerp. Hij houdt ook rekening met de adviezen en de resultaten van het participatieproces. De voorlopige vaststelling van het RUP is voorzien in mei 2025 waarna een openbaar onderzoek van 60 dagen start. Doordat de Vlaamse overheid ondertussen ook architecten heeft aangesteld voor een ontwerp, kan het ontwerp meteen afgestemd worden op de bepalingen van het nieuwe RUP.
De Vlaamse Gemeenschap publiceerde in juni 2023 de overheidsopdracht voor het aanstellen van een ontwerpteam. Het Facilitair Bedrijf begeleidde in samenwerking met Vlaams Bouwmeester de procedure. Er kandideerden in totaal 54 ontwerpteams, waarvan de opdrachtgever op advies van een selectiecommissie met experten 6 kandidaat-ontwerpers selecteerde:
- Bovenbouw Architectuur (BE) + Christ & Gantenbein (CH)
- DRDH Architects BV + Jamie Fobert Architects (UK)
- noAarchitecten + EM2N Architekten AG (CH) + Sergison Bates Architects (UK)
- OFFICE Kersten Geers David Van Severen (BE) + SO–IL Office (USA)
- Robbrecht en Daem architecten + Dierendonckblancke architecten + Laura Muyldermans
- Studio Nauta Bedaux VOF (NL) + Feilden Fowles Architects Limited (UK)
De selectie leidde tot een mix van Vlaamse en internationale architecten, met een uitsluitend Vlaams team, twee internationale teams en drie gemengde Vlaams-internationale teams. Bij de selectie werd niet enkel gekeken naar de ervaring en visie van de teams op wat een museum vandaag kan zijn, maar ook naar hun capaciteit om duurzaam te bouwen.
In september 2024 vond de beoordelingscommissie plaats waarbij de 6 kandidaat-ontwerpers hun visie op de opdracht gepresenteerd hebben. De commissie bestond naast vertegenwoordigers van het Departement Cultuur, Jeugd en Media, het M HKA, het Facilitair Bedrijf, de Vlaams Bouwmeester en de stad Antwerpen ook uit verschillende externe en internationale deskundigen voor de beoordeling van de architectuur, stedelijke inbedding, museale kwaliteit, duurzaamheid en financiële haalbaarheid. Iedere visie werd beoordeeld op basis van drie gunningscriteria: de kwaliteit van de concept- en visievorming, de kwaliteit van de projectaanpak en de prijs.
Herijking van ambities en nieuwe inzichten voor het toekomstige museum van hedendaagse kunst
De ambities van de Vlaamse overheid als opdrachtgever van het bouwproject evolueerden sinds de vorige procedure in 2019. Zo kwam duurzaamheid nog hoger op de agenda te staan. Ook het M HKA stelde zijn ambities scherp voor het toekomstige museum. Er kwamen verschillende inzichten voort uit deze oefeningen en uit de voorstellen van de eerste architectuurwedstrijd. Daarnaast zijn de economische omstandigheden gewijzigd en zijn de bouwkosten sterk gestegen. Al die elementen zorgden ervoor dat het Departement Cultuur, Jeugd en Media samen met het museum het programma opnieuw onder de loep nam en optimaliseerde.
Tijdens de voorbereidingen voor het RUP werd duidelijk dat het oorspronkelijke bouwprogramma te groot was voor de kavel van het Hof van Beroep. Het museum groeit in de hoogte, maar slechts op een deel van het bouwblok, om rekening te houden met de buurt en overlast door schaduw en wind te beperken. Daarom werd ruim twintig procent van het programma geschrapt uit het nu goedgekeurde ontwerp.
Een toekomstgericht museum: duurzaam, iconisch en verbonden met de stad
Het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA) is net zoals het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) en Mu.ZEE in Oostende een eigen instelling van de Vlaamse Gemeenschap. De Vlaamse Gemeenschap richtte het M HKA in 1985 op onder het statuut van een vzw. Dit om de wendbaarheid en flexibiliteit zo groot mogelijk te houden. De Vlaamse Gemeenschap is eigenaar van de infrastructuur en het grootste deel van de collectie van het M HKA. Het M HKA ontvangt jaarlijks een dotatie voor werking en personeel. Daarnaast zijn het M HKA en het KMSKA ook rechtstreeks ingedeeld als cultureel-erfgoedinstelling van de Vlaamse Gemeenschap, zoals beschreven in het Cultureelerfgoeddecreet. Het decreet bepaalt dat deze instellingen toonaangevend zijn op het vlak van kwaliteit en management. Ze vormen een internationale referentie, een uithangbord en spelen een grote algemene of specifieke maatschappelijke rol voor Vlaanderen. De wijze waarop ze hun cultureel-erfgoedwerking uitvoeren, geldt als voorbeeld voor andere spelers in het veld.
“Antwerpen was het New York van de 16de eeuw, door zijn haven, geuzenmentaliteit en openheid naar de hele wereld. Dit was ook een bron van sprankelende culturele uitstraling. In dezelfde traditie wil dit nieuwe gebouw een inspirerende en duidelijke vertolking zijn van die open blik, duidelijk gericht naar de toekomst. Daar staat uiteindelijk hedendaagse kunst voor, en hier laten we ook onze durf zien.”
Herman De Bode, Voorzitter M HKA
Met dit nieuwbouwproject met de focus op de presentatie van hedendaagse kunst en praktijk in een internationale context, zet Vlaanderen een volgende stap in de ontsluiting van haar eigen collecties en in de inhaalbeweging voor het cultureel-erfgoedveld. Het nieuwbouwtraject is een belangrijke hefboom om de Vlaamse hedendaagse beeldende kunstsector verder te ontwikkelen en internationaal op de kaart te zetten. In het nieuwe museumgebouw kan de Vlaamse Gemeenschap haar eigen (hedendaagse) kunstcollectie op een kwalitatieve en duurzame manier tonen en toonaangevende (inter)nationale tentoonstellingen organiseren. Het museum heeft een belangrijke maatschappelijke functie, met een brede programmatie voor en participatie van diverse doelgroepen. Het nieuwe museum wordt ook een belangrijke wetenschappelijke instelling voor hedendaagse kunst. De onderzoekstaken worden gebundeld in een apart onderzoekscentrum, op een andere locatie in de nabijheid van het nieuwe gebouw. Er is ruimte voor vooruitstrevend artistiek, curatorieel en kunstwetenschappelijk onderzoek, behoud en beheer van de collectie en innovatieve productie.
Het nieuwe museum is een duurzaam museum. Duurzaamheid raakt ook aan de kern van cultureel-erfgoedinstellingen: het kwalitatief bewaren en doorgeven van wat we waardevol vinden aan een volgende generatie. Duurzaamheid heeft verschillende dimensies: een gebouw met een lange levensduur, een robuust en solide gebouw dat tegen de tand der tijd kan, een gebouw dat tijdloos is en ook in honderd jaar nog zijn waarde heeft, een gebouw waar mensen graag naartoe gaan en vertoeven, een gebouw met lage milieu-impact en een maatschappelijke meerwaarde.
Het toekomstige museumgebouw zal een robuust architecturaal en beeldbepalend baken zijn dat een schakelfunctie vervult tussen de Scheldekaaien en het Zuidpark. Het versterkt de bestaande museumcluster in het gebied en fungeert als katalysator voor de culturele identiteit van de omgeving. Dit open, uitnodigende en toegankelijke gebouw weet een breed publiek aan te spreken en creëert een duidelijke architecturale en ruimtelijke meerwaarde. Bovendien draagt het bij aan de verrijking van het openbaar domein en straalt het een sterk gevoel van ‘openbaarheid’ uit. Dit publieke karakter is niet enkel voorbehouden voor de breed toegankelijke delen van het museum, maar heeft ook betrekking op de manier waarop het zich positioneert in de stedelijke ruimte rondom het museumgebouw. Daarbij kan het gebouw zich in de hoogte onderscheiden ten opzichte van de omgeving. Hierin volgt het ontwerp van het gebouw de bepalingen uit het voorontwerp van het nieuwe RUP.
“Ik ben verheugd dat Vlaanderen dit ambitieniveau toont. Binnen een paar jaar zal eindelijk de internationale collectie hedendaagse kunst van de Vlaamse Gemeenschap te zien zijn in een infrastructuur op het niveau van andere Europese landen. De kunstenaars en de kunst in Vlaanderen verdienen dat.”
Bart De Baere, directeur M HKA
Belangrijke feiten en cijfers over het nieuwbouwproject van M HKA
Het nieuwe M HKA zal zich bevinden op de huidige locatie van het Hof van Beroep aan de Waalsekaai in Antwerpen. Deze locatie vormt een scharnierpunt vormt tussen de Scheldekaaien en het Zuidpark, en maakt dat het museum goed verankerd zal blijven in de kunst- en cultuurwijk Het Zuid.
Bovenbouw Architectuur en Christ & Gantenbein zijn door de opdrachtgever op advies van de beoordelingscommissie gekozen uit een shortlist van zes kandidaat-ontwerpteams. Het ontwerpteam heeft zich op vlak van concept en visievorming onderscheiden van de andere kandidaat-ontwerpteams. Voor dit criterium werd door het ontwerpteam een schetsontwerp en bijhorende visienota ingediend die respectievelijk illustreren en beschrijven hoe hun visie een meerwaarde kan creëren binnen een stedelijke context en het ruime maatschappelijk kader; een ruimtelijke en architecturale kwaliteit; en met een focus op duurzaam en circulair bouwen. Het schetsontwerp en de visienota van Bovenbouw Architectuur en Christ & Gantenbein vertaalt dat concreet in een torenvolume met een getrapte stapeling van zeer verschillende maar duidelijk herkenbare delen. Net zoals andere iconische torens in de stad zorgt deze gelaagde opbouw voor verweving en complexiteit. Het voorstel wil zowel introverte en extraverte ruimtes samenbrengen: het project is een stapeling van zeer verschillende delen die uit de stad oprijzen en hun respectievelijke gebruik waarneembaar maken, waardoor het nieuwe museum zijn specifieke vorm krijgt. Het torenvolume komt voort uit de bepalingen van het RUP dat de keuze voor hoogbouw op deze plek omwille van verschillende redenen onderbouwt. Ten eerste wil de stad een iconisch gebouw creëren dat de culturele kern van de wijk Het Zuid versterkt en een herkenningspunt vormt in het stadsbeeld. De locatie op de Waalsekaai, tussen de Scheldekaaien en het Zuidpark, vraagt om een gebouw dat zich onderscheidt in hoogte en vorm, en zo een verbinding vormt tussen deze belangrijke stedelijke ruimtes. Daarnaast biedt hoogbouw de mogelijkheid om optimaal gebruik te maken van de beschikbare ruimte op de site van het huidige Hof van Beroep. Zo kunnen we een compacter volume realiseren met meer functies.
De bruto vloeroppervlakte van het nieuwe gebouw zal ongeveer 18.500 m² omvatten, wat een verdubbeling is van het huidige museum. Daarvan wordt ongeveer 7.300 m² voor tentoonstellingsruimtes, 200 m² voor onderzoeksfuncties, 5.800 m² voor sociaal-evenementiële functies en 5.200 m² voor ondersteunende functies. De maximale bouwhoogte van het gebouw is 80 meter. Hiermee volgt het ontwerp van het nieuwbouwproject de bepalingen van het voorontwerp van het RUP. Het definitieve RUP wordt verwacht in november 2025.
De Vlaamse regering voorziet een projectbudget van 130 miljoen euro voor de realisatie van dit museale project. Dit budget wordt gebruikt voor de studie, het ontwerp en de bouw van het nieuwe gebouw. De Vlaamse overheid raamt de zuivere bouwkost van deze nieuwbouw vandaag op 75 mio euro en voorziet de nodige marges voor indexeringen en onvoorziene kosten. Ook de ontwikkeling van de tweede locatie met de onderzoekstaken, zit vervat in het totale projectbudget. De uitwerking hiervan maakt echter geen deel uit van de opdracht van het gekozen ontwerpteam.
Volgende stappen: ontwerpontwikkeling en bouwproces richting realisatie
In het voorjaar van 2025 start de prebouwteamfase, waarbij de opdrachtgever nauw samenwerkt met het gekozen ontwerpteam om de behoeften en het definitieve ontwerp verder vast te stellen. Deze fase omvat het verder uitwerken van de projectvereisten en het ontwikkelen van een gedetailleerd ontwerp dat voldoet aan de gestelde doelen en eisen. Tijdens deze fase worden ook de technische specificaties en de planning voor de bouw uitgewerkt. Het doel is om een solide basis te leggen voor de volgende fase, waarin de aannemer wordt betrokken om advies te geven over bouwtechnieken, uitvoering en kosten.
In de loop van 2026 zal de omgevingsvergunning worden aangevraagd en zal de aannemer worden betrokken in het Bouwteam voor de verdere studiefases. De bouw van het nieuwe museum zal starten nadat alle studie- en ontwerpfases zijn afgelopen. Een exacte openingsdatum is nog niet vastgesteld.
Het M HKA zal zijn activiteiten de komende jaren voortzetten in het bestaande gebouw aan de Leuvenstraat. Het valt wel te verwachten dat in aanloop van de heropening van het museum in het nieuwe gebouw, het museum wel een tijdje zal sluiten om zich voor te bereiden op een nieuwe werking op een nieuwe locatie. Het moment van deze sluiting ligt nog niet vast en valt niet te verwachten in de eerstkomende jaren.
In aanloop naar het nieuwbouwproject zal het huidige M HKA tijd en ruimte vrijmaken om met voltallige museumteam het herdenken, herpositioneren en opschalen van de werking kwaliteitsvol aan te vatten. Het gaat dan concreet om inhaalbewegingen, gecombineerd met toekomstgerichte visieontwikkeling, en een projectplan voor de transitie, met verschillende werkpakketten, een gedetailleerde tijdslijn, taakverdeling en budgettering om tot de realisatie van de nieuwe museumwerking te komen. Dit transitieproject wordt in samenspraak met het museumteam gefaciliteerd door het Departement Cultuur, Jeugd en Media.
